انواع مدل‌های تصمیم‌گیری چیست؟

يكي از مهم‌ترين و اساسي‌ترين چالش‌هاي مديريت، تصميم‌گيري درست است. البته كه هر يك از ما روزانه تصميم‌هاي مختلفي در زندگي خود مي‌گيريم. اما هر چه كه اين تصميم‌ها بزرگ‌تر و مهم‌تر شوند،‌ احتمال خطاي ما و تصميم‌گيري اشتباه نيز بيش‌تر خواهد شد. معمولاً در سازمان‌ها و شرکت‌ها،‌ مديران مسئول تصميم‌گيري براي سرنوشت شركت هستند. به همین دلیل، توصیه می‌شود که مدیران سازمان‌های بزرگ با انواع مدل‌های تصمیم‌گیری ( MCDM-TOPSIS-AHP و…)آشنایی داشته باشند. در اين مقاله به معرفي انواع مدل‌های تصمیم‌گیری،‌ و فاكتورهاي موثر بر تصميم‌گيري افراد خواهيم پرداخت. با ما همراه شوید.

تصمیم‌گیری به چه عواملی وابسته است؟

افراد با توجه به تفاوت‌هایی که در زمینه‌های گوناگون با یکدیگر دارند، ممکن است در شرایط یکسان تصمیم‌های مختلفی بگیرند. طبق تحقیقات انجام شده، به طور کلی می‌توان تصمیم‌گیری را به 4 فاکتورمختلف نسب داد:

• فاکتور‌های عقلانی

اولین دسته از عوامل مهم در تصمیم‌گیری، عوامل عقلانی است. منظور از فاکتورهای عقلانی، فاکتورهایی مانند زمان و هزینه است. تعداد بسیاری از افراد تمایل دارند که پیش از تصمیم‌گیری به فاکتورهای عقلانی بیش‌تر توجه کنند.

• فاکتورهای روانشناختی

یکی دیگر از عوامل بسیار مهم موثر در تصمیم‌گیری، عوامل روانشناختی است. منظور از فاکتورهای روانشناختی، فاکتورهایی مانند شخصیت فرد تصمیم‌گیرنده، تجربه‌ها، ارزش‌ها، توانایی‌ها و مهارت‌ها، و آرزوهای اوست.

• فاکتورهای اجتماعی

زمانی که از تاثیر فاکتورهای اجتماعی در تصمیم‌گیری صحبت می‌کنیم، در واقع در حال اشاره به نظر دیگر افراد درباره تصمیم گرفته شده هستیم. نظر، موافقت، یا مخالفت اطرافیان فرد تصمیم‌گیرنده از جمله عواملی است که می‌تواند تاثیر مهمی بر تصمیم فرد بگذارد.

• فاکتورهای فرهنگی

آخرین عامل موثر در تصمیم‌گیری افراد، عامل فرهنگی است. منظور از عوامل فرهنگی، فرهنگ کشور، شهر، منطقه، و خانواده و اطرافیان فرد تصمیم‌گیرنده است. البته فاکتورهای فرهنگی می‌توانند بر ارزش‌ها و آرزوهای افراد نیز تاثیرگذار باشند.

عوامل تصمیم‌گیری‌های نادرست

همه افراد در هر لحظه از زندگی خود تصمیم‌های گوناگونی می‌گیرند؛ اما همه در تصمیم‌گیری‌هاي خود موفق نخواهند بود. واضح است كه عوامل بسيار مختلفي مي‌تواند بر تصمیم‌گیری افراد تاثیرگذار باشد. اما یکی از مهم‌ترین عامل‌ها، انواع مدل‌های تصمیم‌گیری است که فرد برای تصمیم‌گیری خود و انتخاب بهترین گزینه از آن‌ها استفاده می‌کند. البته بهتر است بگوییم که تصمیم‌گیری‌ها همیشه با احتمال همراه هستند. به همین دلیل از هر روشی که استفاده می‌شود، تلاش در این است که تفاوت میان گزینه‌های تصمیم‌گیری افزایش یابد. اما تصمیم‌گیری‌های نامناسب ممکن است مربوط به بخشی از مراحل تصمیم‌گيري باشند. برای مثال ممکن است روش مناسبی برای تصمیم‌گیری انتخاب نشده باشد، یا اطلاعات مورد نیاز به درستی جمع‌آوری نشده باشند. البته همیشه ایراد از پروسه تصمیم‌گیری نیست؛ بلکه ممکن است ایراد برخواسته از ذهن فرد تصمیم‌گیرنده باشد. برخی از تصورات روانشناختی غلط که می‌توانند بر تصمیم افراد تاثیرگذار باشند عبارت‌اند از:

• برخی افراد تمایل به استفاده از اطلاعاتی دارند که زودتر به دست می‌آیند.
• برخی ممکن است درگیر شرایط فعلی خود باشند و تصور کنند که شرایط فعلی از شرایط جایگزین بهتر است.
• بعضی از افراد همواره در اشتباهات گذشته خود گرفتار می‌شوند. در حالی که بهتر است به جای ترسیدن از اشتباهات، از آن‌ها درس بگیریم.
• برخی سعی می‌کنند شواهد گوناگونی برای بهتر جلوه دادن تصمیم درونی خود پیدا کنند. این افراد سعی می‌کنند شواهد مخالف نظر خود را کمرنگ و بی‌اهمیت جلوه دهند.
• بعضی تصور می‌کنند که مي‌توانند وقايع را به درستي پیش‌بینی کنند. به همین دلیل به پیش‌بینی‌های خود بیش از اندازه اعتماد می‌کنند.

انواع مدل‌های تصمیم‌گیری

تصمیم‌گیری در سازمان‌ها و شركت‌هاي بزرگ معمولاً توسط مدير يا رياست بخش صورت مي‌گيرد. به همين دليل معمولاً سرنوشت يك سازمان به تصميم‌گيري مدير آن وابسته خواهد بود. با توجه به اين مسئله،‌ مديران شايسته با انتخاب تكنيك‌هاي مناسب تصميم‌گيري،‌ آينده سازمان خود را مشخص مي‌كنند. شاید جالب باشد که بدانید تاكنون مدل‌ها و تكنيك‌هاي متفاوتي براي تصميم‌گيري ارائه شده است. در اين بخش مي‌خواهيم به معرفي و بررسي انواع مدل‌های تصمیم‌گیریبپردازیم:

مدل MCDM (تصمیم‌گیری چند معیاره)

اولین مورد از انواع مدل‌های تصمیم‌گیری، مدل MCDM است. واژه MCDM مخفف عبارت Multiple Criteria Decision Making است. این عبارت به معنای تصمیم‌گیری چند معیاره است. روش MCDM روشی نسبتاً پیچیده برای تصمیم‌گیری است که در آن عوامل کیفی و کمی، اهداف و شاخص‌های گوناگون همگی درنظر گرفته می‌شوند. در سال‌های اخیر نیز چندین رویکرد با استفاده از روش MCDM برای گرفتن بهترین تصمیم ارائه شده است. روش MCDM خود نیز قابل دسته‌بندی به دو نوع است. اگر در تصمیم‌گیری چند معیاره، منظور از معیار هدف باشد، به آن تصمیم‌گیری با اهداف چندگانه یا MODM گفته می‌شود؛ اما اگر منظور از معیار، شاخص‌های گوناگون باشد، به آن تصمیم‌گیری با شاخص‌های چندگانه یا MADM گفته می‌شود. در ادامه به توضيح بيش‌تر درباره اين دو مدل تصمیم‌گیری خواهيم پرداخت:

مدل MODM (تصمیم‌گیری چند هدفه)

واژه MODM مخفف عبارت Multiple Objective Decision Making به معنای تصمیم‌گیری چند هدفه است. در استفاده از این روش، چندین هدف به صورت موازی و به صورت همزمان در نظر گرفته می‌شوند. این اهداف ممکن است مقیاس‌های گوناگونی داشته باشند؛ برای مثال ممکن است در یک سازمان یکی از اهداف افزایش سود و هدف دیگر کاهش ساعات کاری باشد. همانطور که مشخص است سنجش افزایش سود بر حسب پول و درآمد و سنجش کاهش ساعات کاری بر حسب زمان انجام می‌شود؛ البته بهتر است بگوییم که همیشه این اهداف با هم در ارتباط نیستند و می‌توان اهدافی انتخاب کرد که به صورت متضاد عمل می‌کنند. برای مثال ممکن است سازمانی بخواهد علاوه بر کاهش دستمزد و حقوق کارکنان، رضایت شغلی آن‌ها را نیز افزایش دهد.

مدل MADM (تصمیم‌گیری چند شاخصه)

واژه MADM مخفف عبارت Multiple Attribute Decision Making به معنای تصمیم‌گیری چند شاخصه است. به طور کلی از مدل تصمیم‌گیری چند شاخصه زمانی استفاده می‌شود که فرد باید بین شاخص‌ها و اولویت‌های موجود تنها یک گزینه را انتخاب کند. در این مدل نیز مانند مدل قبل، شاخص‌های مورد نظر می‌توانند در تضاد با یکدیگر باشند.

مدل AHP (تحلیل سلسله مراتبی)

از دیگر انواع مدل‌های تصمیم‌گیری، مدل AHP است. واژه AHP مخفف عبارت Analytical Hierarchy Process و به معنای تحلیل سلسله مراتبی است. بهتر است بگوییم که روش AHP یکی از روش‌های مدل تصمیم‌گیری چند شاخصه (MADM) است. این روش به این دلیل يك روش سلسله مراتبی نامیده شده است که در آن ابتدا از اهداف سازمان شروع شده و به مرور با سنجش معيارها و شاخص‌هاي گوناگون به انتهای سلسله مراتب مي‌رسيم. در واقع در این روش مسئله تصمیم‌گیری به چند سطح مختلف تقسیم می‌شود که مجموع این سطوح یک سلسه مراتب را تشکیل خواهد داد. در اين روش براي اولويت‌بندي معيارها،‌ از مقايسات زوجي استفاده مي‌شود. مدل‌هاي گوناگوني براي استفاده از روش AHP‌ پیشنهاد شده است؛ اما معروف‌ترین آن‌ها عبارت است از:

1. هدف، معیار
2. هدف، معیار، زیرمعیار
3. هدف، معیار، گزینه
4. هدف، معیار، زیرمعیار، گزینه

برای مثال تصور کنید که قرار است برای سازمانی یک مدیر انتخاب کنید؛ واضح است که معیارهایی را نیز برای انتخاب فرد مناسب در نظر خواهید گرفت. این معیارها می‌توانند شخصیت، سطح تحصیلات، یا سابقه کاری فرد متقاضی باشند. حال سه متقاضی برای انتخاب داریم. همانطور که واضح است در این مثال از مدل سوم استفاده شده است:

هدف: انتخاب مدیر

معیار: شخصیت، تحصیلات، سابقه

گزینه: متقاضی اول، دوم و سوم

مدل ANP (فرايند تحليل شبكه)

مدلی دیگر از انواع مدل‌های تصمیم‌گیری، مدل ANP است. واژه ANP مخفف عبارت Analytical Network Process و به معنای فرایند تحلیل شبکه است. این مدل نیز مانند مدل‌های قبلی، نوعی مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره است. این مدل تا حد بسیار زیادی شبیه به مدل AHP است. اگر در شرایط مورد نظر، معیارها از یکدیگر مستقل باشند، می‌توان از روش AHP استفاده کرد. اما اگر معیارها از یکدیگر مستقل نباشند، توصیه ما استفاده از روش ANP است. در روش ANP نیز مانند روش AHP از مقایسات زوجی برای یافتن بهترین گزینه استفاده می‌شود. 

مدل TOPSIS (اولویت‌بندي بر اساس شباهت به روش ايده‌آل)

آخرین مدل از انواع مدل‌های تصمیم‌گیری،‌ روش TOPSISاست. واژه TOPSIS مخفف عبارت Technique for Order of Preference by Similarity to Ideal Solution و به معنای اولویت‌بندی بر اساس شباهت به روش ایده‌آل است. این روش نیز مانند روش AHP یک روش تصمیم‌گیری چند معیاره است. از تکنیک TOPSIS برای مقایسه بین گزینه‌های مختلف، گروه‌بندي آن‌ها، و انتخاب بهترين گزينه استفاده مي‌شود. در این روش نیز شاخص‌های انتخاب می‌توانند کاملاً در تضاد با یکدیگر باشند. در این روش، بهترین گزینه، گزینه‌ای است که نزدیک‌ترین راه‌ به راه‌حل ایده‌آل، یا دورترین راه از راه‌حل غیرایده‌آل باشد. اما راه‌حل ایده‌آل چیست؟ راه‌حل ایده‌ال راه‌حلی است که با داشتن کم‌ترین هزینه، بیش‌ترین سود را داشته باشد. راه‌حل غیر‌ایده‌آل نیز راه‌حلی است که با داشتن بیش‌ترين هزينه،‌ كم‌ترين سود را به همراه داشته باشد.

به طور خلاصه

همانطور كه در رستا خوانديد،‌ به طور كلي 4 عامل مختلف در تصميم‌گیری افراد تاثیرگذار هستند. این چهار عامل مربوط به شرایط عقلانی، روانشناختی، اجتماعی، و فرهنگی فرد تصمیم‌گیرنده هستند. گاهی افراد به دلیل انتخاب روش غلط از میان انواع مدل‌های تصمیم‌گیری تصمیم اشتباهی مي‌گيرند؛ اما گاهي اين تصورات غلط فرد هستند كه مي‌توانند بر تصميم او تاثيرگذار باشند. برای مثال ممکن است فردی بیش از اندازه درگیر اشتباهات گذشته خویش باشد و یا سعی کند که با بدست آوردن شواهد مختلف نظر خود را بهتر جلوه دهد. در انتها نیز به معرفی انواع مدل‌های تصمیم‌گیری مانند MCDM، AHP، ANP، و TOPSIS پرداخته شد.